Cengiz-nâme

Cengiz-nâme

Ortaasya'da yaşayan Türk boyları arasında XIII. yüzyılda doğup
gelişmiştir. Cengiz nâme Moğol hükümdarı Cengiz'in hayatı, kişiliği ve
fetihleri ile ilgili olarak Cengiz'in oğulları tarafından idare edilen
Türkler tarafından meydana getirilmiştir. Orta Asya'da yaşayan Türkler
özellikle de Başkurd, Kazak ve Kırgız Türkleri, Cengiz destanını çok
severek günümüze kadar yaşatmışlardır. Cengiz-nâme'de, Cengiz bir Türk
kahramanı olarak kabul edilmekte ve hikâye Türk tarihi gibi
anlatılmaktadır.

Cengiz, Uygur Türeyiş destanının kahramanları gibi gün ışığı ile
Kurt-Tanrı'nın çocuğu olarak doğar. Cengiz-nâme, Moğol Hanlarının
destanî tarihi olarak kabul edildiğinden tarih araştırıcılarının da
dikkatini çekmiştir. XVII. yüzyılda Orta Asya Türkçesinin değerli
yazarı Ebü'l Gâzi Bahadır Han, "şecere-i Türk" adlı eserinde
"Cengiz-Nâme"nin 17 varyantını tesbit ettiğini söylemektedir. Bu bilgi,
bu destanın, Orta Asya'daki Türkler arasındaki yaygınlığını
göstermektedir.

Orta Asya Türkleri, Cengiz'i islâm kahramanı olarak da görmüşler
ve ona kutsallık atfetmişlerdir. Batıdaki Türkler tarafından ise Cengiz
hiç sevilmemiştir. Arap tarihçilerinin, bu hükümdarı islâm düşmanı
olarak göstermeleri ve tarihî olaylar onun sevilmemesinde etkili
olmuştur. Moğolların Anadolu�ya saldırgan biçimde gelip ortalığı yakıp
yıkmaları, Bağdat'ın önce Hülâgu daha sonra Timurlenk tarafından
yakılıp yıkılması, Timurlenk'in Yıldırım Beyazıd'la sebebsiz savaşı
gibi tarihi gerçekler, Cengiz'in de diğer Moğollar gibi sevilmemesine
sebeb olmuştur. Cengiz-Nâme batıda yaşayan Türkler'in hafıza ve
gönüllerinde yer almamıştır. "Cengiz-Nâme"nin Orta Asya Türkleri
arasında bir diğer adı da " Dâstân-ı Nesl-i Cengiz Han"dır. Edige Bu
destanda XIII yüzyılda Hazar denizi kıyısında kurulan Altınordu
Hanlığının XV. yüzyılda Timurlular tarafından yıkılışı anlatılmaktadır.

Destanın adı, Altınordu Hanı ve bu destanın kahramanı Edige Mirza
Bahadır'a atfen verilmiştir. Edige Mirza Bahadır'ın devletini ayakta
tutabilmek için yaptığı büyük mücadeleler, ölümünden sonra XV. yüzyılda
destan haline getirilmiştir. 1820'yılından itibaren yazıya geçirilen
Edige destanının Kazak-Kırgız, Kırım, Nogay, Türkmen, Kara Kalpak,
Başkırt olmak üzere altı rivâyeti tesbit edilmiştir Çeşitli Türk
guruplar arasında Alp Er Tunga ve Oğuz Kağan gibi ilk Türk
destanlarının izlerini taşıyan Türk kahramanlık dtünya görüşünü temsil
eden burada bahsi geçenler kadar yaygınlaşmamış ortak edebiyat geleneği
içinde yer almamış pek çok başka destan örneği bulunmaktadır.

Osmanlı sahasında destandan hikâyeye geçişte ara türler olarak da
nitelendirilen çok tanınmış ve bir çok Türk topluluklarınca da bilinen
Köroğlu örneği yanında daha sınırlı alanlarda tesbit edilen
Danişmendname , Battalname gibi ilgi çekici örnekler de bulunmaktadır.